In de stroomdossiers legt WISE uit hoe het precies zit met groene stroom en grijze stroom. In dit dossier de grootste klimaatvervuiler, de kolencentrales. Lees hier het hoe en waarom:
Welk deel van onze elektriciteit wordt opgewekt in kolencentrales?
In 2019 was de totale stroomproductie 121 miljard kWh (CBS Statline 2019). Hiervan werd 17 miljard kWh opgewekt uit steenkool, 14,4% van de totale elektriciteitsproductie.. De productie van elektriciteit uit steenkool bereikte in 2015 het hoogste niveau sinds 1990. Toen werd er 40 miljard kWh elektriciteit geproduceerd met kolen, meer dan 35% van de totale elektriciteitopwekking. (CBS Statline 2019).
Hoeveel kolencentrales zijn er nog in Nederland?
Op dit moment zijn er 4 kolencentrales in werking in Nederland (zie de tabel hieronder). In 2015 / 2016 zijn er in Nederland drie moderne kolencentrales geopend en zijn er drie oude kolencentrales gesloten. In juli 2017 werden er nog eens twee kolencentrales gesloten. De nieuwe centrales compenseren meer dan het verlies aan capaciteit van de oude centrales, zo groot zijn ze. De totale capaciteit van elektriciteit uit kolen is dus fors toegenomen, daar waar juist een daling van de capaciteit noodzakelijk is om Nederland te laten voldoen aan de internationale klimaatafspraken.
De centrales uit de jaren negentig, samen met de 3 nieuwe centrales, stoten samen 23,8 megaton CO2 uit. Dat is 12 procent van alle CO2 die in Nederland in 2018 de lucht in ging.
Een nieuwe, ‘efficiëntere’ kolencentrale stoot nog steeds 2 keer zoveel CO2 uit als een gascentrale. Veel gascentrales staan nu uitgeschakeld, terwijl kolencentrales op volle toeren draaien.
Wereldvoorraad kolen
De bewezen wereldvoorraad kolen is nog goed voor 132 jaar productie (BP 2018). Vergeleken met andere fossiele brandstoffen hebben kolen de grootste reserve/productie verhouding. Toch kan het snel gaan met onze kolenvoorraad: bij een niet ondenkbare groei van de productie van 5% per jaar (gemiddelde productiegroei in de afgelopen jaren!) is de wereldvoorraad nog maar goed voor 38 jaar (Steenkool - de getallen, Frietema de Vries).
Wat zijn klimaat- en andere effecten van elektriciteit uit kolencentrales?
Efficiëntie en broeikasbijdrage van kolencentrales
Kolencentrales zijn erg inefficiënt in het omzetten van brandstof naar elektriciteit, de modernste centrales halen een rendement van maar 46%. Ter vergelijking, de modernste gasgestookte centrales halen een rendement van boven de 60%. Kolencentrales hebben bovendien de hoogste broeikasbijdrage van alle vormen van elektriciteitsproductie met fossiele brandstoffen. Bij het verstoken van kolen komt gemiddeld 798 gram CO2eq per kWh vrij, afhankelijk van de leeftijd en het type van de kolencentrale. De bandbreedte van de emissie van kolencentrales ligt volgens het IPCC nu op 740 (min), 820 (mediaan) en 910 (max) gCO2eq/kWh (IPCC, 2014).
Bij het stoken van aardgas (conventioneel) komt 396 g CO2eq/kWh vrij, minder dan de helft van kolen. Elektriciteitsproductie via aardgas met warmtekrachtkoppeling heeft een broeikasbijdrage van 298 g CO2eq/kWh, slechts 37% van de broeikasbijdrage van kolen (Onderzoek duurzaamheid Nederlandse Stroomleveranciers).
Gezondheidseffecten en andere milieueffecten
Kolencentrales zijn ook schadelijk voor de gezondheid. Op de website van Natuur & Milieu staat het volgende: “Kolencentrales stoten ook stikstofdioxide, zwaveloxide en kwik uit. Deze stoffen hebben zeer schadelijke gevolgen voor natuur en gezondheid: mensen in Nederland leven gemiddeld vier maanden korter door luchtverontreiniging met stikstofdioxide.” De verspreiding van deze stoffen verhoogt namelijk het risico op onder andere longkanker en hart- en vaatziekten. In 2013 leidde dit tot zo’n 620 vroegtijdig overleden Nederlanders. In andere landen in de EU ligt dit aantal nog veel hoger, in Polen bijvoorbeeld – een land met heel veel kolencentrales – overleden in dat jaar bijna 6.000 mensen vroegtijdig door de uitstoot van fijnstof door kolencentrales (NOS).
Arbeidsomstandigheden en mensenrechtenschendingen in de kolenmijnbouw
Een van de problemen met kolen is de intransparantie; er is niet bekend van welke mijnen de kolen afkomstig zijn. Van de steenkool die gebruikt wordt in de Nederlandse kolencentrales, zijn er erg weinig gegevens bekend, omdat de sector verstoppertje speelt met de cijfers (VN). Door de intransparantie is het moeilijk om partijen in de keten te houden aan de eisen voor maatschappelijke verantwoord ondernemen.
CBS 2019, Ingevoerde steenkool naar herkomst
In 2017 kwam van alle ingevoerde kolen in Nederland 38% uit Rusland, 36% uit Colombia, 15% uit de VS, 5% uit Zuid-Afrika en 6% uit andere landen (CBS Statline 2019)
Steenkoolmijnbouw heeft diverse effecten op de omgeving, zoals landschapsaantasting, gedwongen relocatie van lokale gemeenschappen, aardverschuivingen en emissies van fijnstof. Arbeidsomstandigheden zijn vaak slecht en het werk is gevaarlijk, er bestaan aanzienlijke gezondheidsrisico’s voor zowel mijnwerkers als omwonenden (VN). In de steenkoolmijnen in Colombia en Zuid-Afrika vinden diverse schendingen plaats van mensenrechten, arbeidsrechten en nog veel ergere zaken, zoals de tienduizenden slachtoffers van het paramilitair geweld in de Colombiaanse mijnbouwregio Cesar ondervonden. Stichting PAX heeft hierover een campagne lopen genaamd ‘Bloedkolen’
Elektriciteit opgewekt met kolen: nodig tijdens de energietransitie?
Kan een kolencentrale duurzamer gemaakt worden?
Het verstoken van kolen is geen efficiënte manier van energie produceren. Kolen heeft dan ook de hoogste CO2-emissie van alle vormen van elektriciteitsopwekking. Daarnaast is het een fossiele brandstof waarvan elke inzet leidt tot het vergroten van het klimaatprobleem. De technologische ontwikkeling om efficiëntere kolencentrales te maken is traag verlopen en heeft geleid tot marginale rendementsverbeteringen, helemaal als we rendement en CO2-emissies vergelijken met “second best” oplossingen als aardgascentrales. De Maasvlakte centrales 1 en 2 die in 2017 gesloten zijn, stammen uit de jaren ’80 en hadden een rendement van 38% en een uitstoot van 900 gCO2/kWh. De nieuwste centrales hebben en rendement van 46% en een uitstoot van 743 gCO2/kWh. Dat lijkt misschien een aardige verbetering, het helpt alleen niet veel omdat absoluut gezien de emissie nog steeds veel te hoog is. Ter vergelijking: een aardgascentrale met waterkrachtkoppeling (WKK) heeft een rendement van 62% en een broeikasbijdrage van 298 gCO2/kWh; een windmolen heeft een broeikasbijdrage van 12 gCO2eq/kWh.
Ook actueel is de discussie over het bijstoken van biomassa in kolencentrales, omdat kolencentrales daar subsidies voor ontvangen. Het is echter zeer de vraag of biomassa bijstook een bijdrage kan leveren aan het verminderen van CO2-uitstoot van kolencentrales. Lees verder in ons Stroomdossier Kolen met biomassa bijstook.
Door de industrie worden ook mogelijkheden gezien om de uitstoot van kolencentrales af te vangen en op te slaan. Dit noemt men Carbon Capture & Storage (CCS). Dit zijn technieken die gepaard gaan met grote onzekerheden en nog in een experimenteel stadium verkeren. Bovendien kost CCS tot ca. 40% van de energie die in de kolencentrale opgewekt is. Daarbij biedt het reële vooruitzicht voor opslag in lege gasvelden op zee slechts een zeer beperkte opslagcapaciteit. Als CCS al nuttig zou kunnen zijn voor de energietransitie, pas deze dan niet toe op kolencentrales, maar op andere, minder vervuilende energiecentrales zoals gascentrales.
Kolencentrales tijdens de energietransitie
De eigenaren van de kolencentrales zelf, maar ook ander maatschappelijke partijen, claimen dat kolencentrales onontbeerlijk zijn om de periode te overbruggen totdat er voldoende groene stroom gerealiseerd is. Diverse onderzoeken tonen aan dat dit niet juist is.
Natuur & Milieu zegt hierover in haar Energievisie 2035 (zie de grafiek hieronder) voor Nederland: “Alle kolencentrales zijn in 2035 al geruime tijd dicht. Kolencentrales zijn erg vervuilend, stoten gemiddeld de meeste CO2 uit en brengen schade toe aan natuur en gezondheid. Ze zijn ook niet nodig. Nederland beschikt over voldoende andere capaciteit om het wegvallen op te vangen. Het sluiten van alle kolencentrales levert 4,7 miljard euro maatschappelijke winst op; bijvoorbeeld voor klimaat en gezondheid en ook duurzame energieproductie.”
Bron: Energievisie 2035 (Natuur&Milieu)
Het energy (r)evolution scenario van Greenpeace kijkt op wereldschaal: in 2050 zijn dan overal op de wereld kolen als brandstof uitgebannen en vervangen door duurzame energiebronnen (zie figuur hieronder). “Er bestaan geen zwaarwegende economische of technische belemmeringen op de weg naar 100% duurzame energie in 2050” zo stelt het rapport.
Is het kabinet van plan de kolencentrales binnenkort te sluiten?
Op dit moment (in 2019) ziet het kabinet het niet zitten om kolencentrales sneller te sluiten dan 2025 of 2030. Door het sluiten van de kolencentrales zou het kabinet wel kunnen voldoen aan het Urgenda-vonnis (dit jaar een reductie van zo’n 9 miljoen ton CO2 extra) (NRC, 2019). Minister Wiebes is daarop tegen en stelt dat als Nederland de kolencentrales sluit we vervolgens stroom uit andere landen moeten halen zoals uit Duitsland. Deze stroom is ook opgewekt met kolen en dus zal volgens hem een positief effect op het klimaat uitblijven. Het verplaatsen van een effect naar een andere markt, in dit geval het verplaatsen van de CO2-uitstoot van Nederland naar Duitsland, wordt ook wel het ‘waterbedeffect’ genoemd. Verder zal de prijs van stroom stijgen als Nederland alle kolencentrales sluit en is de leveringszekerheid van stroom lager omdat we afhankelijk zijn van stroom uit het buitenland. Deze voorspellingen van minister Wiebes zijn gebaseerd op een onderzoek van Frontier Economics in 2019 dat is uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat.
Echter is niet iedereen het eens met de voorspellingen van dit onderzoek. Het onderzoek heeft een model gebruikt om uit te rekenen hoe de Nederlandse elektriciteitsmarkt er in de komende decennia uit gaat zien. Hierbij hebben ze een aantal toekomstscenario’s doorgerekend, onder andere een scenario waarin alle kolencentrales in Nederland in 2030 sluiten. In de scenario’s is ook buitenlands beleid over het opwekken van energie verwerkt, maar het gaat er vanuit dat Duitsland niet snel over zal schakelen op groene energie. Duitsland is hier echter wel mee bezig. Zo is er onlangs een Duitse kolenexit commissie ingesteld. Deze commissie heeft plannen gemaakt om in 2038 alle kolencentrales gesloten te hebben en ze willen in 2022 al beginnen met het uitfaseren van stroom uit kolencentrales (Cleanenergywire, 2019). De plannen van deze commissie zijn niet meegenomen in de scenario’s van Frontier Economics. Verder staat in het Duitse kabinetsplan dat in 2030 65% van het energieaanbod hernieuwbare energie moet zijn. Het rapport van Frontier Economics maakt niet duidelijk of dit beleid is meegenomen in het rekenmodel. Dit zou namelijk betekenen dat in de toekomst geïmporteerde stroom uit Duitsland voor meer dan de helft uit groene stroom bestaat en in dat geval zou het argument van het ‘waterbedeffect’ van minister Wiebes niet opgaan.
Wat vindt WISE?
Hebben kolencentrales een toekomst?
Het wordt een immense opgave om de in Parijs gestelde doelen voor vermindering van CO2-emissies te halen. En laten we niet vergeten dat deze politieke doelen weinig ambitieus zijn, vergeleken met de werkelijke maatschappelijke opgave, die we vanuit wetenschappelijk inzichten hebben om verdere mondiale opwarming en zeespiegelstijging af te remmen.
In principe moet alle CO2 die opgeslagen zit in fossiele brandstoffen diep in de bodem blijven. Elke ton fossiel CO2 die we de lucht in gooien is een bijdrage aan het klimaatprobleem. Overgangstijd voor een energietransitieperiode is ons eigenlijk niet gegund. In deze situatie van hoge urgentie vindt WISE het hoogst onverstandig om door te gaan met elektriciteitsproductie op basis van kolen. Als er dan toch fossiele brandstoffen nodig zijn voor de energietransitie, gebruik dan aardgasgestookte elektriciteitscentrales met warmtekrachtkoppeling (WKK), dat beperkt de broeikasemissie al met bijna tweederde (63%)!
Het grote verschil tussen de emissies van kolen (ca. 800 g CO2eq/kWh) en aardgas + WKK (ca. 300 g CO2eq/kWh) maakt ook dat alle pogingen om kolencentrales te verduurzamen tevergeefs zijn. Ook met bijstook van biomassa (596 g CO2eq/kWh) of met CO2-afvang en opslag.
Bron: Scenario voor wereldwijde energietransitie (Energy (r)evolution Greenpeace 2015)
Vind jij ook dat kolencentrales dicht moeten? Lees verder wat jij zelf kan doen:
Doe mee en draag bij aan een groenere stroomvoorziening!
Wat kan jij doen?
- Stap over op groene energie via onze WISE Energievergelijker WISE Energievergelijker
- Steun ons met een gift Steun ons met een gift
- Blijf op de hoogte en meld je aan voor onze nieuwsbrief onze nieuwsbrief
