Het EU ETS is een ‘cap and trade’-systeem. Dit betekent dat er een limiet (een ‘plafond’) is gesteld aan het totale volume van broeikasgasemissies dat installaties gezamenlijk  mogen uitstoten. De EU bereikt de gestelde reductiedoelstellingen door het plafond geleidelijk te verlagen.

De belangrijkste sectoren in het EU-ETS zijn de elektriciteitssector, de zware industrie en de luchtvaart. Het ETS heeft betrekking op zes broeikasgassen, hoewel die niet in alle sectoren worden meegenomen. Zo is CO2 van elektriciteits- en warmteopwekking, vluchten en veel energie-intensieve industrieën inbegrepen, maar alleen perfluorkoolwaterstoffen (PFC’s) uit de productie van aluminium.

ETS-bedrijven moeten voor hun uitstoot CO2 rechten (EUA) afboeken. Eén EUA staat voor één ton CO2-equivalente uitstoot. In 2021 was het plafond ongeveer 1,57 miljard EUA’s. Installaties die onder het EU ETS vallen, zijn verplicht om jaarlijks EUA’s af te boeken gelijk aan hun emissies van het voorgaande jaar. Een installatie die in 2020 bijvoorbeeld 1 miljoen ton CO2 uitstootte, zou in 2021 1 miljoen EUA’s moeten overdragen aan het centrale register van de Europese Commissie.

Rechten verkrijgen

Bedrijven kunnen deze EUA’s op drie manieren verkrijgen:

• Kopen op een veiling: De European Energy Exchange organiseert veilingen, waarbij de inkomsten rechtstreeks naar de 27 lidstaten van de EU gaan volgens een vooraf gedefinieerde verdeelsleutel.
• Gratis ontvangen: sectoren waarvan wordt aangenomen dat ze het risico lopen op koolstoflekkage, de luchtvaartsector en voor elektriciteitsproductie in sommige lidstaten met een lager inkomen ontvangen gratis rechten.
• Kopen op de open (of zogenaamde secundaire) markt: er zijn verschillende handelsplatformen waar ETS-operators (of anderen zoals financiële instellingen) emissierechten met elkaar kunnen verhandelen. Overdracht van EUA’s kunnen ook in andere contracten worden opgenomen (bijvoorbeeld voor de aankoop van warmte of elektriciteit).

Bedrijven kunnen op de open markt emissierechten kopen en verkopen (ook die ze gratis hebben gekregen) en met elkaar verhandelen. Dit is waar het ’trade’-gedeelte in ‘cap and trade’ naar verwijst. Als een bedrijf er bijvoorbeeld in is geslaagd zijn uitstoot bijzonder snel te verlagen, kan het zijn reserverechten aan een ander bedrijf verkopen of opslaan voor toekomstige behoeften. Dit laatste wordt ‘banken’ genoemd. Het handelselement is het onderdeel van het EU-ETS dat in theorie een kostenefficiënte decarbonisatie mogelijk moet maken. Dit houdt in dat de goedkoopste emissiereducties het eerst plaatsvinden. Een koolstofmarkt op zich is echter niet geschikt om belemmeringen aan te pakken die niet met een markt te maken hebben. Denk bijvoorbeeld aan gebrek aan kapitaal om in energiebesparingen te investeren of om innovatieve, schone baanbrekende technologieën te helpen ontwikkelen.

Dalend plafond

De hoogte van het plafond gaat steeds wat naar beneden door het aanbod van EUA’s te beperken. De limiet wordt elk jaar verlaagd om ervoor te zorgen dat ook de uitstoot van broeikasgassen door de betrokken sectoren afneemt. Bedrijven die onder het ETS vallen zijn zich bewust van deze realiteit. Ze begrijpen dat dit in theorie betekent dat EUA’s in de loop van de tijd steeds schaarser en duurder zullen worden, ook al was dit in de eerste jaren na de invoering van het systeem niet het geval. De kosten van het verwerven van een EUA nu en in de toekomst geeft bedrijven in principe een financiële prikkel om emissies te verminderen. Ofwel blijven deze bedrijven betalen voor hoge aanhoudende emissies, of ze investeren in technologieën en projecten om hun emissies te verminderen en daarmee de hoeveelheid EUA’s die ze nodig hebben.

Bedrijven moeten voldoen aan de verplichting om hun emissies nauwkeurig te meten en te rapporteren, en het juiste aantal rechten in te leveren. Voor elke ton uitstoot waarvoor ze geen EUA melden en inleveren, moeten ze een boete van € 100 betalen bovenop de EUA die ze moeten inleveren.