Hoewel we veel weten van wat er is gebeurd bij de kernramp in Tsjernobyl is de gelijknamige HBO miniserie zenuwslopend spannend. Niet voor niets staat hij nu al op nummer 1 in de top 250 beste series ooit van IMDB. Het is horror en waanzin, zeer aangrijpend.
De ontploffing van de kernreactor is een van de grootste tragedies in de geschiedenis. In de eerste aflevering is te zien hoe deze ramp zich voltrok, en hoe de directbetrokkenen, maar ook vanuit de politiek niet konden of niet wilden bevatten wat er daadwerkelijk gebeurd was. Tegen beter weten in houden ze uren vol dat het slechts gaat om een ontploffing van een koelsysteem. Het laat de kijker verbouwereerd achter, ontzet en met duizend vragen.
Schrijver en regisseur Craig Mazin twitterde op 8 april: “De les van Tsjernobyl is niet dat moderne kernenergie gevaarlijk is. De les is dat liegen, arrogantie en het onderdrukken van kritiek gevaarlijk zijn.” Inderdaad is het ‘fake news – avant la lettre” van die tijd een belangrijk thema in de serie. Al eerder, in 1957 was in de Sovjet-Unie de kernramp Majak voor decennia volledig in de doofpot gestopt, en wil de Russische kerngigant Rosatom nog steeds niet toegeven dat een ongeluk in datzelfde Majak twee jaar geleden een hoeveelheid ruthenium-106 over Europa heeft doen waaien. Ook bij de Tjernobylramp in ‘86 werd de aanliggende stad Pripyat in eerste instantie hermetisch afgesloten zodat informatie niet naar buiten gebracht kon worden.
Feiten en fictie spelen niet alleen maar een rol ín de serie, maar ook in de reviews van de serie. Tot op de dag van vandaag is er veel desinformatie en worden gegevens verkeerd geïnterpreteerd. WISE wil je hier wat handvatten voor bieden.
Hoeveel doden vielen er bij Tsjernobyl?
De kracht van de explosie blies het massieve betonnen dak van de reactor in de lucht en liet een gapend gat open waar de straling tien dagen lang door naar buiten kwam. In de serie zie je fabrieksarbeiders die overgeven en hun gezichten worden rood. Hoewel het in de serie lijkt alsof zij ter plekke sterven, duurde dit in werkelijkheid wat langer. Volgens een onderzoek van de VN zijn 31 doden rechtstreeks toe te schrijven aan het ongeval. Drie van hen stierven ter plaatse en 28 mensen stierven in de daaropvolgende dagen. Onder de brandweermannen vallen uiteindelijk de meeste slachtoffers door directe blootstelling aan straling. De schattingen van de langdurige gevolgen voor de gezondheid van mensen en het aantal doden door de ramp lopen sterk uiteen.
Hoeveel mensen kregen kanker?
Hoewel er overweldigend bewijs is dat geen enkele hoeveelheid straling onschadelijk is, is er weinig wetenschappelijke consensus over hoe schadelijk vooral lage doses straling kunnen zijn. Wetenschappelijke studies produceren schattingen van het aantal doden door kanker als gevolg van de Tsjernobylramp, variërend van 9.000 (in de meest vervuilde delen van de voormalige Sovjetunie) tot 93.000 doden (in heel Europa). En dan hebben we het nog niet eens over andere gevolgen als hartaanvallen, bloed- en vaatziektes, misgeboortes, etc.
Daarnaast zijn er natuurlijk ook de talloze gevallen die niet tot de dood lijden. Zo waren er alleen al in de eerste 20 jaar 4000 meldingen van kinderen met schildklierkanker door het drinken van melk van koeien die radioactief gras hadden gegeten. Nog steeds wonen er zo’n 5 miljoen mensen in Wit-Rusland, Oekraïne en Rusland in sterk vervuilde gebieden. De gevarenzone rondom Tsjernobyl zal nog decennia onbewoonbaar zijn.
Waarom de schattingen zo uiteenlopen is omdat er veel inconsistentie zit in de registratie van mogelijke gevolgen in de voormalige Sovjet Unie en omdat extrapolaties op basis van verwachte blootstellingen grote onzekerheidsmarges hebben. Die onzekerheid zit hem zowel bij het inschatten van blootstelling als bij de herkenning van gevolgen van vooral lage stralingswaarden. De VN-organisaties die zich er mee bezig hebben gehouden (UNSCEAR, IAEA, WHO) baseren zich vooral op extrapolaties van externe stralingsdoses. Veel Russische, Wit-Russische en Oekraïense wetenschappers wijzen juist op de gevolgen van interne stralingsdoses.
Is de serie waarheidsgetrouw?
Met toenemende verbazing en afschuw besef je als kijker dat wat er in de serie getoond wordt, hoewel soms wat gedramatiseerd, allemaal echt gebeurd is. Wel zijn bepaalde figuren wat aangezet, of geheel verzonnen (Ulana Khomyuk). Zo is de hoofdpersoon, professor Valery Legasov (Jared Harris) in de serie erg invloedrijk in de maatregelen die getroffen werden na de ramp. In werkelijkheid was er een grotere groep mensen die verantwoordelijk was, c.q. pogingen deed met het verminderen van risico’s en het beperken van de schade. In de serie bespreken ze het scenario dat de gesmolten brandstof – “you created lava”- bij het grondwater zou komen en dat dit tot een nog grotere ontploffing zou leiden. De kans dat dit echt zou gebeuren, en tot een grote ontploffing van 4 Mton TNT zou leiden is niet echt realistisch. Waar ze bang voor waren is dat een deel van gesmolten brandstof ontploffingen zou kunnen veroorzaken en dat hierbij nog meer radioactief materiaal in de atmosfeer geslingerd zou worden. Dit was oorspronkelijk een quote van één van de geschokte experts en is in de serie een eigen leven gaan leiden. Ook wijkt de regisseur in het plot erg af van de werkelijkheid. Hoewel hij dus heeft getweet dat hij vooral het gedraai en de leugens rondom de ramp wil laten zien, verschilt de uitkomst van hoe de rechtszaak daadwerkelijk is verlopen volledig. Dit was juist hét moment om te laten zien hoe de feiten destijds in de doofpot zijn gestopt.
Transparantie over kernenergie
De serie begint met professor Legasov die zijn herinneringen vastlegt op tape. “Welke prijs staat er op leugens?” vraagt hij zich af. “Niet dat we ze verwarren met waarheid. Het wordt pas echt gevaarlijk als we zoveel leugens horen dat we de waarheid niet langer herkennen. Wat kunnen we dan nog meer doen dan onze hoop op de waarheid opgeven en genoegen nemen met verhaaltjes?” WISE verstrekt al meer dan 40 jaar informatie over kernenergie en publiceren maandelijks de Nuclear Monitor. Feiten over kernenergie zijn nodig omdat er nog steeds kerncentrales actief zijn en er met geen enkele zekerheid gesteld kan worden dat een ramp met gevolgen van een vergelijkbare omvang niet nog een keer zou kunnen plaatsvinden. En dan hebben we nog niets eens over het gevaar van radioactief afval, de kleine stap naar kernwapens en de kosten. Volgens WISE is de les dus wel degelijk ook dat de huidige moderne kernenergie nog altijd gevaarlijk is.
